Projekt Azorian to jedna z najbardziej skomplikowanych i tajnych operacji wywiadowczych zimnej wojny, zrealizowana przez Central Intelligence Agency (CIA) w 1974 roku, której celem było wydobycie radzieckiego okrętu podwodnego K‑129 z dna Pacyfiku.
Zatonięcie K‑129 w marcu 1968 roku na głębokości około 5 000 metrów nastąpiło w odległości 2 890 km na północny zachód od Hawajów, co stanowiło ogromne wyzwanie techniczne.
Całkowity koszt projektu szacuje się na około 800 mln USD, co odpowiada dziś ok. 3,8 mld USD.
Budowa i kamuflaż statku Hughes Glomar Explorer
Do realizacji misji zaprojektowano i zbudowano specjalistyczny statek-baza Hughes Glomar Explorer, oficjalnie przedstawiany jako jednostka do wydobycia rud manganowych.
Budowę statku powierzono stoczni Sun Shipbuilding w Filadelfii, wykorzystując koncepcje opracowane w ramach wcześniejszego Project Mohole.
W rzeczywistości całość finansowania i kontraktów kontrolowała CIA, a nazwisko Howarda Hughesa posłużyło jedynie jako element misternie skonstruowanej dezinformacji.
Przygotowania i lokalizacja wraku K‑129
Lokalizację wraku K‑129 ustalono dzięki danym z globalnego systemu nasłuchu AFTAC i sieci SOSUS, które wychwyciły odgłosy eksplozji okrętu w 1968 roku.
W latach 1970–1972 przeprowadzono dwie misje rozpoznawcze: Project AXMINSTER statkiem GLOMAR II oraz badania R.V. SEASCOPE, które potwierdziły pozycję wraku na wodach międzynarodowych.
Przebieg operacji podnoszenia
W lipcu 1974 roku Hughes Glomar Explorer dotarł na miejsce operacji, po czym rozpoczęto opuszczanie specjalnej 3‑milowej rury z chwytakiem („Capture Vehicle”) zdolnym do uchwycenia fragmentu kadłuba K‑129.
Mechaniczne ramiona chwytaka, projektowane przez Western Gear Corp., miały wytrzymać ogromne ciśnienie na głębokości aż 5 000 metrów. Po udanym złapaniu sekcji wraku, podnoszenie napotkało jednak awarię, w wyniku której aż dwie trzecie podniesionego fragmentu odpadło i runęło z powrotem na dno oceanu.
Wynik i znaczenie wywiadowcze
Z podniesionej części udało się wydobyć dwa torpedy z głowicami jądrowymi oraz fragmenty urządzeń kryptograficznych, a także ciała sześciu radzieckich marynarzy, którym odprawiono ceremonię z honorami i pochówek na morzu.
Choć misja nie przyniosła pełnego odzyskania K‑129, uzyskane dane okazały się bezcenne dla analityków CIA i US Navy.
Operacja stała się przykładem inżynieryjnej i wywiadowczej finezji, utrwalając termin „Glomar response” – oficjalną odmowę potwierdzenia lub zaprzeczenia istnienia misji.
Dziedzictwo i kontrowersje
Projekt Azorian pozostawił po sobie bogaty materiał źródłowy, w tym deklasyfikowane raporty CIA oraz liczne dokumenty historyczne udostępnione przez National Security Archive.
W mediach pojawiły się także teorie alternatywne, sugerujące inne cele operacji, takie jak podsłuch podmorskich kabli czy inżynierię geologiczną.
Temat doczekał się kilku filmów dokumentalnych, m.in. „Azorian: The Raising of the K‑129” Michaela White’a oraz analiz w pismach Naval Institute Proceedings.
Odtajniony raport jednego z uczestników misji można przeczytać pod tym adresem.